
Dili-06/11/2025-Média Defisensia, Mata-Dalan Institute (MDI) no Alumni Parlamentu Foinsa’e Timor-Leste (APFTL), ofisialmente aprezenta nia submisaun analítika ba Parlamentu Nasionál kona-ba Proposta Orsamentu Jeral Estadu 2026. Rekoñese kompromisu polítika Governu, hodi hametin dezenvolvimentu rurál, promove desentralizasaun, no diversifikasaun ekonomika iha Timor-Leste mezmu nia dependénsia bo’ot liu ba petróleu.
Tuir Porta Voz MDI, Noe Gaspar Tilman hatete, avaliasaun independente enkuantu alokasaun Orsamentu 2026 hatudu progresu iha transparénsia no konsultasaun, maibé nafatin sentralizadu tebes, dezekilibradu iha setór sira, no limitadu dezenvolvimentu inkluzivu, reziliente ba klima, no orientadu iha nivel lokál.
“Alokasaun orsamentu konsolidada iha proposta orsamentu ba tinan fiskál 2026 hamutuk dolar amerikanu biliaun 2,291, ho dolar amerikanu biliaun 1,85 aloka ba Administrasaun Sentrál. Maski iha retórika nasionál haktuir kona-ba kompromisiu Governu da-IX nian hodi apoiu ba ekonomia rurál, maibé setor produtivu hanesan agrikultura hetan de’it millaun US$20.2 menus hosi 1% hosi despeza total mezmu que setór ne’e sustenta besik 67% hosi populasaun Timor-Leste. Hodi halo komparasaun, estrada no ponte sira hetan alokasaun US$223 milloens, no setór petróleu no minerál simu US$194 milloens, ne’ebé hatudu énfaze kontinua ba investimentu ho eskala boot, ho kapitál intensivu envezde dezenvolvimentu ne’ebé sentradu iha ema, produtivu, no sustentável. Timor-Leste nia estabilidade fiskál no kreximentu ekonómiku depende maka’as nafatin ba levantamentu sira hosi Fundu Petrolíferu, ne’ebé finansia maizumenus 75% hosi despeza total”, Dehan Porta Voz MDI, iha HABURAS Farol Dili, 06/11.
Porta Voz hatutan tan, MDI iha xave lima hodi rekomenda ba governu, Harii Fundu Dezenvolvimentu Munisipál, Integra Dezenvolvimentu Rurál, Investe iha Setór Produtivu Naun-Petrolíferu. Hakbiit Empreendedorizmu no Inovasaun Juventude, Hametin Governasaun Risku Klima.
“Harii Fundu Dezenvolvimentu Munisipál (FDM); Kria mekanizmu dedikadu ida iha Ministériu Administrasaun Estatál (MAE) nia okos hodi garante transferénsia fiskál sira ne’ebé diretu no previzível ba munisípiu no suco sira. Ida-ne’e sei hasa’e autonomia lokál, transparénsia, no resposta ba nesesidade rurál sira. Integra Dezenvolvimentu Rurál no Jestaun Utilizasaun Rai; Forma Komité Inter-Ministeriál ida kona-ba Dezenvolvimentu Rurál Integradu iha Gabinete Primeiru-Ministru nia okos, hodi liga programa sira iha Ministériu Agrikultura, Infraestrutura, Ambiente, no Administrasaun Estatál. Investe iha Setór Produtivu Naun-Petrolíferu sira; Realoka porsaun boot liu hosi investimentu públiku ba agrikultura, turizmu, indústria kriativu sira, no manufatura ki’ik sira hodi diversifika fonte rendimentu sira no hametin reziliénsia ekonómika doméstika. Hakbiit Empreendedorizmu no Inovasaun Juventude; Estabelese Fundu Nasionál Empreendedorizmu Juventude ho subsídiu sira ne’ebé alvu, asesu ba kréditu, no mentorizasaun ba start-up sira, liuliu iha área rurál sira. Suporta inovasaun juventude iha agri-negósiu, ekonomia dijitál, no empreza verde sira liuhosi kolaborasaun ho BNCTL, SEPFOPE, no parseiru setór privadu sira. Hametin Governasaun Risku Klima no Dezastre; Kria Enkuadramentu Nasionál ba Finansa Klimátika ho matadalan ne’ebé klaru, mekanizmu akompañamentu ne’ebé transparente, no implementasaun lokál liuhosi Fundu Reziliénsia Klimátika Munisipál. Integra DRR iha planeamentu infraestrutura no agrikultura hodi hamenus vulnerabilidade no proteje meius subsisténsia”, Afirma Porta Voz MDI.

Porta Voz deskreve katak, MDI nia análize no identifika kestaun krítiku oioin iha proposta OJE 2026 nian, Desentralizasaun Limitadu no Empoderamentu Fiskál Lokál, OJE 2026 fó porsaun USD miliaun 57 ba desentralizasaun maibé la espesifika ho klaru finansiamentu hira mak sei apoia diretamente inisiativa nivel munisípiu. Dezenvolvimentu Rurál Fragmentadu no Koordenasaun Fraku – Programa dezenvolvimentu rurál fragmentasaun ida-ne’e konsistente no reflete ho deskobrimentu sira hosi Banku Mundiál nia Relatoriu 2023 no ADB nia Estratéjia Parseria Nasaun nian (2023–2027). Investimentu ne’ebé ki’ik tebes iha Setór Produtivu Naun-Petrolíferu sira, maski iha apelu konsistente ba diversifikasaun ekonómika, investimentu iha agrikultura, turizmu, manufatura ho eskala ki’ik, Apoiu La Adekuadu ba Empreendedorismu no Inovasaun Juventude, Governu aloka US$32.1 milloens atu apoia Pequenas e Medias Empresas. Ho dezempregu foin-sa’e nian ne’ebé liu 17% (ILO, 2023) no liu 60% hosi populasaun ho idade menus hosi tinan 30. Alokasaun Fraku ba Mudansa Klimátika no Redusaun Risku Dezastre, Orsamentu alokadu US$2.5 millaun ba reziliénsia klimátika, biodiversidade, no ekonomia azul. Jestaun Utilizasaun Rai, tanba mapeamentu partisipativu iha tinan 2024 rejista rai produtivu iha Munisipiu Liquiça, Bobonaro, no Manatuto hektare 1,787.66 lakon tanba inundasaun.
Entretantu, MDI fiar katak reforma sira-ne’e bele transforma planeamentu fiskál ba iha motor jenuínu ida ba kreximentu inkluzivu, reziliénsia, no koezaun sosiál sira, husu ba Parlamentu Nasionál, Governu, sosiedade sivíl, no setór privadu atu serbisu hamutuk, hodi transforma vizaun Primeiru Ministru nian ne’e ba asaun sira ne’ebé koordenadu, bazeia ba evidénsia. Timor-Leste nia prosperidade no estabilidade sei la harii ho riku-soin petrolíferu de’it, maibé ho empoderamentu ba nia povu liuhosi desentralizasaun, jestaun rai ne’ebé sustentável, reziliénsia ba klima, inovasaun juventude, no dezenvolvimentu rurál ne’ebé inkluzivu.
Jornalista : Geraldino Magno
Editor : Média RKDTL