Dili-09/12/2025-Média Defisiensia, Asosiasaun Chega Ba Ita (ACbit) lansa video “BUKAE” sobreviventes violasaun sexsual no labarik funu, no iha video ne’e hatudum Vítima Sobreviventes sira husu Estadu tenki rekoñese sira nia kontribuisaun luta ba Timor Leste nian ukun rasik an.

Iha intervista Diretora ACbit Maria Madalena Leon Pereira hatete, video ne’ebé mak lansa ne’e mak situasaun sira ne’ebé mak sobreviventes sira nian iha tempu pasadu sofre husi violasaun sexual.

“sim kona ba video ne’ebé loke ba públiku sira hare ne’e video ida ne’ebé esplika kona ba ezizensia sobreviventes sira liu-liu husi sira ne’ebé sofre husi violasaun sexual, laos de’it fefo maluk sira de’it maibé ita nia mane maluk sira maske la barak mais oan sira moris husi violasaun sexual, sira nia ezizensia maibé mós ita dehan programa ne’e kona ba “BUKAE”, bukae ne’e hanesan program aida ne’ebé ita servisu hamutuk ACbit, AJAR, hetan fundus husi JSF ne’ebé ke fo orsamentu ituan, hodi it abele ajuda fo apoiu provizoriu ne’ebé ke sosiedade sivil sira halo, hodi haforti sobreviventes sira aumenta sira nia moris di’ak ka sira  nia vida naruk para hein rekoñesimentu no mos apoiu husi Governu, ida ne’e maki ta halo video ne’e atu hatudu hanesan mos meius ida ba advokasia ne’ebé ke ita loke ba membru parlamentu, ba instituisaun Governu sira ne’ebé mak relevantes ho moris vítima sira nian, sobreviventes sira nian husi konflitu pasadu maibé mós ba komunidade hotu iha munisípiu 12 ho Raeoa liu-liu atu bele hetan respeitu ruma husi komunidade ka husi organizasaun sira asuntu ne’e bele tau matan,” dehan  Diretora ACbit Maria Madalena Leon Pereira iha Salaun HAK Farol Dili, 09/12.

Nia hatutan, programa ne’e hahú husi 2013, no kontinuasaun husi atividade hirak ne’ebé organizaun sira hala’o ona, no tuir dadus sobreviventes jerál hamutuk 722 inklui feto no mane.

“servisu ne’e hahú kedas husi 2013, maibé kontinua husi servisu sira ne’ebé ke antes ne’e husi organizasaun seluk, ita iha dadus ba sobreviventes jerál, feto ho mane, ami iha 722 maibé ba sobreviventes violasaun sexual hamutuk ho oan sira ne’e ita iha 455 inklui iha ne’e mane nain 5 no labarik sira ne’ebé moris husi violasaun sexual ne’e hamutuk nain 87,” hakotu nia.

Fatin hanesan Presidenti Autoridade Munisípiu Dili Francisco do Santos inaforma, pronto atu apoiu nafatin ba programa hirak ne’e atu bele hare ba situasaun no bele solusiona problema hirak nee’e atu nune’e inan feton sira ne’ebé sai vítima iha tempu pasadu ne’e bele direitu no rekoñese hanesan heroin ida ba Timor Lesta nia ukun rasik an.

“sim hanesan Presidente Autoridade Munisípiu Dili ne’ebé hetan konvite husi Diretora ACbit mana Manuela Leo no mós husi president TIRILAMPU senora Isabel, ne’ebé mak ohin sira halo lansamentu ba video badak ida, iha video ne’e reprejenta ita nia inan feton sira ne’ebé mak hetan violensia sexual ne’ebé mak iha tempu luta naruk ida ne’e, ke ita hotu hatene ita nia estadu liu husi Governu ida rekoñese situasaun ida ne’e, hanesan mos ohin ita nia inan feton sira ne’e ezize nafatin ba estadu oinsá estadu bele tau matan, oinsá atu bele halo hanesan rekoperasaun ka reparasaun ba sira nia sakrifisiu ba sira nia dedikasaun ba estadu ida ne’e, tanba ne’e hanesan ohin ha’u hatete iha ha’u nia diskursu katak Autoridade Munisípiu Dili Prontu apoiu nafatin inan feton 2  ne’ebé maki ha Organizasaun ida ne’e, apoiu nafatin sira nia programa para atu bele hare sira nia situasaun ida ne’e oinsá atu bele rejolve. Hanesan Atoridade Munisípiu Dili sei la bele halo buat hot-hotu maibé sei esforsu nafatin tuir kbiit ne’ebé mak iha par atu bele ajuda organizasaun rua ne’e tanba sira nia luta ida ne’e,  tanba luta ida ne’e ita bele dehan katak luta ida ke difisil tanba ita seidauk iha intendimentu didi’ak ho entidade hot-hotu, maibé ha’u espera katak esforsu sira ne’ebé mak sira hala’o iha tempu ida it abele solusiona problema sira ne’ebé maki ta nia inan feton sira senti sai vítima sira mos hetan ho satisfasaun tanba ida ne’e mak hanesan oportunidade id aba Autoridade Munisípiu Dili bele espresa iha fatin ida ne’e,” tenik PAM Dili.

Nune’e reprejenta feto Vítima sobreviventes pasadu Miquela do Carmo, espresa nia sofrimentu iha tempu pasadu moruk ne’ebe mak nia hasoru ikus mai nia bebe mate tanba hetan baku makas husi militar Indonesia, tanba ne’e nia husu estadu atu valoriza sira nia kontribuisaun naruk Timor Leste nian.

“ha’u hanesan feto sobreviventes ida iha pasadu 4 de setembru ne’ebé ha’u  nia istória ne’e so ACbit ho AJAR mak ba buka tui rami, ami konta ami nia maibé nudar feto ha’u senti triste tebes bainhira ami hamrik iha ami nudar feto ami mos hakrak Timor ukun an. Ami fo ami nia isin ba rai ida ne’e, ami la lori kilat maibé ami lori ami nia isin fo ba inimigu sira iha momentu ne’ebá hodi Timor nia ukun an. Iha momentu ne’ebá ha’u isin rua fulan 9 ha’u nia bebe iha ha’u nia isin, ha’u la hatene los ukun an ne’e oinsá maibé iha pasadu ne’e ami sempre tuir hela organizasaun kolega balu mak mate ona mana Mada,  maibé iha ne’ebá ha’u nian isin rua fulan 9, ha’u hakfodak tebes bainhira ha’u haruka ha’u nia kaben ha’u nia alin sira imi tenki sai ona tanba funu ne’e naruk tebes tanba se imi la sai imi mai sai korban hotu di’ak liu imi sai, entaun sira ba hotu dare ha’u mesak iha ne’eba, iha ne’eba ha’u nia uma pikun, ha’u hela mesak entaun espanduk boot ida sira mai taka iha ha’u uma oin ne’e hare ba avo nana nia foto, entaun iha momentu ne’eba indonesia sira komesa deskonfia ona, ida ne’e keta KPK nia feen karik, nia mak subar maun boot sira karik, entaun ha’u isin rua ona bee ha’u hanoin ema la baku ha’u, ha’u toba hela ha’u hatais vistidu dasa ida ema dada ha’u sai mai ha’u halai tia, momentu ne’e ha’u ba subar iha tali laran, ne’e mak ha’u hetan torturasaun boot ema baku kolu ha’u to’o hetan perkosa to’o ha’u nia bebe mate ha’u halai ba Amu Monteiro ,” tenik Vitima Sobreviventes.

Enkuantu programa ne’e ACbit servisu hamutuk ho AJAR no hetan fundus husi JSF ho totál milaun 2 resin, no kada apoiu ba sobreviventes sira hetan 1. 250 dolar amerikanu.

No programa ne’e realiza hodi selebra mos loron kampaña 16 ativismu kontra feto no labarik feto iha Timor Leste.

Jornalista                   : Alex

Editór                         : Média Defisiensia